Nieuws 27 juni 2023

Conflict Rusland-Oekraïne: gevolgen voor de Belgische bedrijven

Omwille van de crisis in Oekraïne besliste de EU de voorbije maanden om elf pakketten aan sancties aan te nemen.

🔴LAST UPDATE – 27/06/2023

Het is echter mogelijk dat veel van onze economische sectoren rechtstreeks of onrechtstreeks de gevolgen van deze crisis die zich net naast de EU afspeelt, ondervinden. Het VBO is daarom van plan zijn leden en ondernemingen te informeren over de officiële maatregelen die in dit verband worden genomen. 

Gebruik onderstaande links om rechtstreeks naar de inhoud te gaan die u interesseert:

1. Internationale en EU-sancties tegen Rusland 

2. Reactie op Belgisch niveau

3. Steun aan de bedrijven

4. Russische tegenmaatregelen

5. Humanitaire situatie

6. Impact crisis Oekraïne op contracten en overheidsopdrachten

7. Aanvullende informatie

Internationale en EU-sancties tegen Rusland 

In de context van het conflict tussen Rusland en Oekraïne hebben we samen met ICC Belgium twee webinars georganiseerd over de sancties tegenRusland met sprekers van de Algemene Administratie Douane en Accijnzen, de Thesaurie, Loyens & Loeff, Credendo en een Amerikaans advocatenkantoor. Nogmaals dank aan hen.  

Herbekijk de twee webinars : 

Deze content is geblokkeerd. Accepteer cookies om deze content te bekijken.

Deze content is geblokkeerd. Accepteer cookies om deze content te bekijken.

Deze content is geblokkeerd. Accepteer cookies om deze content te bekijken.

Deze content is geblokkeerd. Accepteer cookies om deze content te bekijken.

🔴UPDATE 27 juni 2023. Na maanden onderhandelen is er eindelijk een akkoord gevonden over een 11e sanctiepakket. Voor het persbericht, klik hier. Voor de FAQ, klik hier en voor de officiële teksten hier. De 11 volgende punten zijn de belangrijkste.  

1) Ontwijking

De EU zal een ontwijkingsinstrument opzetten. Daardoor kan ze individuele maatregelen nemen om de betrokkenheid van exploitanten uit derde landen bij het faciliteren van ontwijking aan te pakken. De EU moet na de vaststelling van dergelijke individuele maatregelen opnieuw contact opnemen met de derde landen. De EU moet verdere maatregelen kunnen nemen wanneer de ontwijking ondanks de bovenvermelde maatregelen voortduurt. Daartoe kan de EU in laatste instantie uitzonderlijke maatregelen nemen ter beperking van de verkoop, levering, overdracht of uitvoer van gevoelige goederen en technologie voor tweeërlei gebruik, of van goederen en technologie die kunnen bijdragen tot de versterking van de militaire, technologische of industriële capaciteit van Rusland of tot de ontwikkeling van zijn defensie- en veiligheidssector, op zodanige wijze dat het oorlogsvermogen van Rusland wordt vergroot, en waarvan de uitvoer naar Rusland verboden is naar derde landen waarvan is aangetoond dat er een voortdurend en bijzonder groot risico bestaat dat zij voor ontwijking worden gebruikt. Zulke besluiten worden door de Raad met eenparigheid van stemmen genomen, nadat de Commissie een grondige technische analyse heeft verricht. Voordat een derde land op de lijst wordt geplaatst, informeert de EU de regering van het derde land en wint ze actief het standpunt van die regering in.

Daarnaast voert ze ook een verbod in op de doorvoer via het grondgebied van Rusland van goederen en technologie die kunnen bijdragen tot de militaire en technologische versterking van Rusland of tot de ontwikkeling van zijn defensie- en veiligheidssectoren, goederen en technologie die geschikt zijn voor gebruik in de lucht- of ruimtevaartindustrie en additieven voor vliegtuigbrandstof, uitgevoerd uit de EU.

2) Listing

Daarnaast worden er extra entiteiten op de lijst geplaatst die Rusland rechtstreeks helpen bij zijn militair en industrieel complex. Op de lijst staan 4 Iraanse entiteiten, evenals entiteiten uit Hong Kong, Armenië, Oezbekistan, Syrië en de Verenigde Arabische Emiraten.

3) Handelsverbod

Er komt een uitbreiding van de lijst van producten die bijdragen aan de militaire en technologische versterking van Rusland of aan de ontwikkeling van zijn defensie- en veiligheidssector, met: elektronische componenten, halfgeleidermaterialen, fabricage- en testapparatuur voor elektronische geïntegreerde schakelingen en printplaten, precursoren van energetische materialen en precursoren van chemische wapens, optische componenten, navigatie-instrumenten, metalen die worden gebruikt in de defensiesector en scheepsuitrusting. De lijst van vuurwapens waarvoor beperkingen gelden, hun onderdelen, essentiële componenten en munitie wordt ook uitgebreid, en er worden meer soorten wapens toegevoegd.

4) Intellectuele-eigendomsrechten

Verbod op de verkoop, licenties of overdracht van intellectuele-eigendomsrechten of handelsgeheimen, alsook op het verlenen van toegangsrechten of hergebruik van materiaal of informatie beschermd door middel van intellectuele-eigendomsrechten of die handelsgeheimen vormen, in verband met de goederen en technologie waarvan de verkoop, levering, overdracht of uitvoer aan een persoon, entiteit of lichaam in Rusland of voor gebruik in Rusland verboden is.

5) Media

Een schorsing van zendvergunningen in de EU voor 5 extra Russische mediakanalen wordt voorzien.

6) Wegvervoer

Een uitbreiding van het verbod op het vervoer van goederen over de weg in de EU door in Rusland geregistreerde aanhangwagens en opleggers, ook wanneer die getrokken worden door buiten Rusland geregistreerde vrachtwagens, wordt voorzien.

7) Zeevervoer

Een aantal verboden inzake de toegang tot havens en sluizen in de EU voor schepen die betrokken zijn bij het vervoer van ruwe olie of petroleumproducten zoals:

  • Een verbod op toegang tot havens en sluizen op het grondgebied van de EU voor schepen die bezig zijn met overslag van schip naar schip, wanneer de bevoegde autoriteiten een redelijk vermoeden hebben dat een schip het verbod op de invoer van Russische ruwe olie of petroleumproducten over zee in de EU overtreedt of Russische ruwe olie of petroleumproducten vervoert die boven het prijsplafond zijn aangekocht. Dit verbod geldt voor alle schepen, ongeacht hun vlag of registratie, en voor alle overbrengingen van schip naar schip die op enig moment tijdens de reis naar de havens of sluizen van een lidstaat plaatsvinden. In ieder geval wordt schepen de toegang tot havens en sluizen op het grondgebied van de EU ontzegd als zij de bevoegde autoriteit niet ten minste 48 uur van tevoren in kennis stellen van een schip-naar-schip-verplaatsing binnen bepaalde geografische gebieden.
  • Een verbod op de toegang tot havens en sluizen op het grondgebied van de EU voor schepen waarvan de bevoegde autoriteiten redelijke gronden hebben om ze te schorsen wegens het illegaal storen, uitschakelen of anderszins onklaar maken van hun automatische identificatiesystemen (AIS) aan boord bij het vervoer van Russische ruwe olie en petroleumproducten in strijd met de SOLAS-verordening.

De lidstaten moeten hun beoordeling maken op basis van een risicoanalyse, terwijl de Commissie ook berichten moet publiceren over gedragingen die het risico lopen te worden omzeild. Om ‘forum shopping’ tegen te gaan, moeten de bevoegde autoriteiten van een lidstaat die een schip de toegang ontzeggen, via de bestaande platformen waarover zij beschikken, onmiddellijk informatie over die ontzegging uitwisselen met de andere bevoegde autoriteiten van de lidstaten. Er wordt voorzien in passende vrijstellingen en afwijkingen om dergelijke vaartuigen toegang te verlenen tot havens en sluizen op het grondgebied van de Unie om redenen van maritieme veiligheid, met inbegrip van milieuoverwegingen, om mensenlevens op zee te redden en voor humanitaire doeleinden.

8) Energie

Een aantal specifieke bepalingen over uitzonderingen en continuïteit:

  • De tijdelijke ontheffing voor Duitsland en Polen voor de levering van ruwe olie via pijpleidingen vanuit Rusland via het noordelijke deel van de Druzhba-oliepijpleiding moet worden beëindigd. De invoer van olie van oorsprong uit Kazachstan of een ander derde land die via de Druzhba-oliepijpleiding door Rusland wordt doorgevoerd, is niet verboden.
  • De vrijstelling waarin de prijsplafonds voor het Sakhalin-2-project in Rusland voorzien, moet worden verlengd tot 31 maart 2024 om de energievoorzieningszekerheid van Japan te waarborgen.
  • Teneinde de kritieke energievoorziening, waarvan de invoer in de EU vanuit derde landen niet verboden is, niet te ondermijnen, is het raadzaam te waarborgen dat de infrastructuur van het Caspian Pipeline Consortium (CPC), die de aankoop, invoer of overbrenging van goederen van oorsprong uit Kazachstan mogelijk maakt en die alleen worden geladen in, vertrekken uit of doorgevoerd door Rusland, adequaat wordt onderhouden en geëxploiteerd.

9) Financiële sancties

  • Uitbreiding van het verbod op het verstrekken van effecten aan personen in Rusland tot financiële instrumenten in om het even welke valuta.
  • Invoering van een afwijking op het verbod om bepaalde diensten te verlenen aan Russische entiteiten die nodig zijn voor het opzetten, certificeren of evalueren van een firewall die de controle wegneemt die een op de lijst opgenomen persoon uitoefent op de activa van een niet-beursgenoteerde entiteit van de Unie waarvan de op de lijst opgenomen persoon eigenaar is of waarover hij zeggenschap heeft, en die ervoor zorgt dat deze laatste geen voordeel ontvangt, zodat die entiteit haar bedrijfsactiviteiten kan voortzetten.
  • Verlenging van de termijn voor de toepassing van een tijdelijke afwijking van het verbod op het verlenen van bepaalde diensten.

10) Partnerlanden

Uitbreiding van de lijst van partnerlanden die een reeks uitvoercontrolemaatregelen toepassen die wezenlijk gelijkwaardig zijn aan die in Verordening (EU) nr. 833/2014 met Zwitserland.

11) Informatiedeling

Meer delen van informatie tussen lidstaten en de Europese Commissie, o.a. over het weigeren van vergunningen en over uitvoerbeperkingen voor gevoelige producten die kunnen worden gebruikt om de agressieoorlog van Rusland tegen Oekraïne te ondersteunen.

🔴UPDATE 25 februari 2023. Raad heeft opnieuw een pakket aan sancties aangenomen, 1 jaar nadat de oorlog begon.

  1. Uitvoerverbod en beperkingen op gevoelige technologieën voor tweeërlei gebruik en geavanceerde technologieën. Om het Russische leger te ondermijnen, heeft de EU aanvullende elektronische componenten die in Russische wapensystemen worden gebruikt (drones, raketten, helikopters, andere voertuigen) geviseerd, alsook een verbod ingesteld op specifieke zeldzame aardmetalen en thermische camera’s met militaire toepassingen.  Ook producten zoals cellen, software, optiek, laser, halfgeleiders of geïntegreerde schakelingen vallen daaronder. Aan de lijst van militaire eindgebruikers zijn nog eens 96 entiteiten toegevoegd die banden hebben met de militair-industriële industrie van Rusland. Daartoe behoren ook, voor het eerst, zeven Iraanse entiteiten die EU-componenten hebben gebruikt en aan Rusland militaire ’Shahed’-drones hebben geleverd om de civiele infrastructuur in Oekraïne aan te vallen.
  2. Er is een uitvoerverbod ingesteld voor honderden producten die voor Russische oorlogsinspanningen kunnen worden gebruikt. Dat omvat voertuigen, zoals nog niet verboden zware vrachtwagens (en hun reserveonderdelen), opleggers, en speciale voertuigen zoals sneeuwscooters; goederen die gemakkelijk naar het Russische leger kunnen gaan, zoals bijvoorbeeld elektrische generatoren, verrekijkers, antennes, radars, kompassen; bouwgoederen zoals bruggen, structuren voor torenachtige gebouwen, vorkheftrucks, kranen; goederen die van cruciaal belang zijn voor het functioneren en de uitbreiding van de Russische industriële capaciteit (elektronica, machineonderdelen, pompen, machines voor de bewerking van metalen, enz. ); complete industriële installaties, apparatuur voor de productie van elektronica, machines voor de verwerking van materialen, kristaltrekkers, ovens, werktuigmachines, elektroden en software. Het verbod geldt ook voor fentanyl en derivaten daarvan, chemische precursoren van chemische stoffen die inwerken op het centrale zenuwstelsel, vaccins, immunotoxinen, medische producten, bepaalde kits voor diagnostische en voedingsproeven en andere medische producten. Daaronder vallen ook goederen die in de luchtvaartindustrie worden gebruikt (bijvoorbeeld turbojets en turbopropellers).
  3. Aanvullende invoerverboden. De verordening omvat bitumen en aanverwante materialen zoals asfalt; en synthetisch rubber en roet (bijlage VI).
  4. Financiële sector. Drie Russische banken (Tinkoff Bank, Alfa-Bank en Rosbank) zijn toegevoegd aan de lijst van entiteiten die onderworpen zijn aan de bevriezing van activa en het verbod om tegoeden en economische middelen ter beschikking te stellen.
  5. Aanvullende maatregelen van uiteenlopende aard, onder andere:
  • Een verbod voor Russische onderdanen om in bestuursorganen van kritieke-infrastructuurbedrijven van de lidstaten te zetelen;
  • het verbod voor Russische onderdanen en entiteiten om gasopslagcapaciteit in de Unie te boeken (met uitzondering van lng);
  • Maatregelen om de desinvestering van EU-bedrijven uit Rusland te vergemakkelijken;
  • Een transportbedrijf uit een derde land, dat ervan wordt verdacht Rusland te helpen de sancties op de olie-uitvoer te omzeilen, is ook op de lijst geplaatst;
  • Particuliere vluchten tussen de EU en Rusland, rechtstreeks of via derde landen, moeten vooraf worden aangemeld;
  • Een verbod op de doorvoer van goederen voor tweeërlei gebruik en vuurwapens via het grondgebied van Rusland naar derde landen.
  1. Handhavings- en antiontwijkingsmaatregelen. Het nieuwe sanctiepakket legt nieuwe rapportageverplichtingen op voor activa van Russische banken. Dat is vooral belangrijk met het oog op het mogelijke gebruik van openbare Russische activa voor de financiering van de wederopbouw van Oekraïne nadat Rusland is verslagen. Andere maatregelen omvatten rapportageverplichtingen inzake bevroren activa (ook voor transacties vóór de notering) en activa die moeten worden bevroren.
  2. Aanvullende lijsten van personen en entiteiten. Er zijn beperkingen opgelegd aan nog eens 87 personen en 34 entiteiten. Belangrijke economische entiteiten, zoals Alfa-Bank, Rosbank, Tinkoff Bank, het National Wealth Fund of de Russian Federation en de Russian National Reinsurance Company, zijn het doelwit. Op politiek niveau treffen de sancties de nieuwe leden van de Federatieraad van de Russische Federatie sinds 20 december 2022, 19 onderministers en verscheidene ambtenaren van de Russische regering, waaronder hoofden van federale agentschappen, 4 afgevaardigden van de Doema, het Volksfront van heel Rusland en 5 daarmee verbonden personen. De beperkingen zijn ook uitgebreid tot Russische militaire leiders en twee leden van de Wagner-groep; tot gevolmachtigde autoriteiten van de illegaal geannexeerde regio’s Loehansk, Donetsk, Cherson en Zaporizja en het zogenaamde ministerie van Noodsituaties van de Volksrepubliek Donetsk; tot personen die verantwoordelijk zijn voor de deportatie en gedwongen adoptie van Oekraïense kinderen en tot organisaties, schrijvers en verslaggevers van de Russische media en propagandamachine. Tot slot behoren tot de categorie van bestrafte personen ook vier Iraanse personen die betrokken zijn bij de ontwikkeling en levering van door Rusland tegen Oekraïne gebruikte drones. De aangewezen personen en entiteiten worden onderworpen aan een bevriezing van tegoeden en het is EU-burgers en -bedrijven verboden middelen aan hen ter beschikking te stellen. Voor natuurlijke personen geldt bovendien een reisverbod, waardoor zij het grondgebied van de EU niet mogen betreden of doorreizen.
  3. Aanvullende verboden voor Russische desinformatiecentra. Twee extra Russische mediakanalen (RT Arabic en Sputnik Arabic) zijn aan het mediaverbod toegevoegd (bijlage V).

Meer informatie via volgende links:

UPDATE 16 december 2022 –Raad neemt negende pakket sancties tegen Rusland aan. Het pakket maatregelen komt bovenop het EU-verbod op de invoer van Russische aardolie over zee en het prijsplafond voor Russische olie dat de G7-landen op 5 december invoerden en bestaat uit volgende elementen: 

  • Geavanceerde technologieën en technologieën voor tweeërlei gebruik: nieuwe uitvoerbeperkingen en -verboden voor camouflage-uitrustingen, chemische/biologische apparatuur, stoffen voor oproerbeheersing en elektronische componenten.
  • Industriële goederen en technologie: de invoerverboden werden ook uitgebreid tot hobbydrones, complexe generatoren, laptops en computercomponenten, gedrukte schakelingen, radionavigatiesystemen, toestellen voor radioafstandsbediening, camera’s en lenzen.
  • Luchtvaart en ruimtevaartindustrie: ook vliegtuigmotoren en onderdelen van motoren worden aan beperkingen onderworpen, in het bijzonder zijn de rechtstreekse uitvoer van dronemotoren naar Rusland en de uitvoer ervan naar derde landen verboden.
  • Energie- en mijnbouwsector: naast het bestaande investeringsverbod in de Russische energiesector worden nu ook nieuwe Europese investeringen in de Russische mijnbouwsector verboden, met uitzondering van bepaalde kritieke grondstoffen.
  • Dienstensector: uitbreiding van het verbod om diensten te verlenen aan Rusland tot diensten op het gebied van marktonderzoek en opinieonderzoek, audits, advies inzake bedrijfsvoering en management, technische testen en toetsen en reclame.
  • Banksector: bevriezing van de tegoeden van twee bijkomende Russische banken en volledig transactieverbod voor de Russische regionale ontwikkelingsbank.
  • Agrovoedingsproducten (waaronder tarwe en meststoffen) vormen geen doelwit van de sancties.
  • Bevordering van desinvesteringen en liquidaties: wijziging van verordening nr. 822/2014 om handelingen zoals transacties of verkopen die strikt noodzakelijk zijn voor liquidaties, desinvesteringen en de terugtrekking uit Rusland voor 30 juni 2023 toe te staan.
  • Media: procedure voor de schorsing van de uitzendlicenties van vier bijkomende Russische mediabedrijven.
  • Verbod voor EU-onderdanen om functies te bekleden in de bestuursorganen van in Rusland gevestigde rechtspersonen, entiteiten of lichamen die eigendom zijn of onder zeggenschap staan van de Russische staat.
  • Uitbreiding van de lijst van personen en entiteiten waarvan de tegoeden worden bevroren.

Voor meer informatie: 

– Persbericht van de Raad
– Officiële wetgeving
– An updated and consolidated version of the FAQ concerning sanctions adopted following Russia’s military aggression against Ukraine and Belarus’ involvement in it: Consolidated version (europa.eu)
– A new guidance (FAQ) regarding the provision of services: https://finance.ec.europa.eu/publications/provision-services_en

UPDATE 5 december 2022 – Sinds vandaag (5 december) werd er ook besloten tot een olieprijsplafond voor ruwe olie en aardolie en olie uit bitumineuze mineralen (GN-code 2709 00) van oorsprong of uitgevoerd uit Rusland vast te stellen op 60 USD per vat. Dit komt er na een eerdere G7-beslissing. 

Meer details over de maatregel: 

  • Het prijsplafond betreft het zeevervoer van Russische ruwe olie (vanaf 5 december 2022) en aardolieproducten (vanaf 5 februari 2023) naar derde landen, en de daarmee verband houdende verlening van technische bijstand, tussenhandeldiensten of financiering of financiële bijstand.
  • Er wordt een overgangsperiode van 45 dagen ingevoerd voor schepen die ruwe olie van oorsprong uit Rusland vervoeren, die vóór 5 december 2022 zijn aangekocht en op het schip zijn geladen en vóór 19 januari 2023 in de eindhaven van bestemming zijn gelost.
  • Het prijsplafond kan periodiek worden herzien. In dit verband heeft de Raad ook een overgangsperiode van 90 dagen vastgesteld na elke wijziging van de maximumprijs, om een coherente toepassing van de maximumprijs door alle marktdeelnemers te waarborgen.
  • De werking van de maatregel zal ook om de twee maanden worden herzien en zal worden vastgesteld op ten minste 5% onder de gemiddelde marktprijs voor Russische aardolie en aardolieproducten, berekend op basis van gegevens van het Internationaal Energieagentschap.
  • Ten slotte wordt een “noodclausule” ingevoerd, die het vervoer van olie boven het prijsplafond of de verlening van technische bijstand, tussenhandeldiensten of financiering of financiële bijstand in verband met het vervoer mogelijk maakt, wanneer deze noodzakelijk zijn voor de dringende preventie of beperking van een gebeurtenis die ernstige en significante gevolgen kan hebben voor de menselijke gezondheid en veiligheid of het milieu, of als reactie op natuurrampen. 

Voor meer info:

UPDATE 2 december 2022 – Bovendien kwam de Europese Commissie op 2 december met een voorstel om misdrijven en sancties inzake de overtreding van de EU restrictieve maatregelen naar aanleiding van de oorlog in Oekraïne te harmoniseren. Terwijl de Russische agressie tegen Oekraïne voortduurt, is het voor de EC van groots belang dat de beperkende maatregelen van de EU volledig worden uitgevoerd en dat schending van die maatregelen niet loont. Het voorstel van de Commissie bevat gemeenschappelijke EU-regels, die het gemakkelijker zouden maken om schendingen van beperkende maatregelen in alle lidstaten te onderzoeken, te vervolgen en te bestraffen. Dit voorstel moet nog worden besproken en goedgekeurd – met eventuele aanpassingen –  door de Raad van de EU en het Europees Parlement alvorens het in werking zou kunnen treden. Voor meer informatie: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_22_7371

UPDATE 6 oktober 2022 – Het 8e pakket werd door de Raad goedgekeurd en houdt volgende zaken in:

  • De reikwijdte van de beperkende maatregelen als reactie op de erkenning van Rusland van de oblasten Donetsk en Luhansk en het bevel van Russische strijdkrachten om die gebieden binnen te gaan, is uitgebreid tot de oblasten Donetsk, Luhansk, Zaporizhzhia en Kherson.
  • Prijsplafond voor Russische olie voor derde landen. Dat werd overeengekomen tijdens de G7, en zal parallel worden toegepast met de EU-ban op overzeese Russische olie dat vanaf 5 december 2022 in werking zal treden. Het prijsplafond zou, zodra het is ingevoerd, Europese exploitanten in staat stellen het vervoer van Russische olie naar derde landen te ondernemen en te ondersteunen, mits de prijs ervan onder een vooraf vastgesteld “plafond” blijft. Het zou van kracht worden na 5 december 2022 voor ruwe olie en na 5 februari 2023 voor geraffineerde aardolieproducten, na een nieuw besluit van de Raad.
  • Uitbreiding lijst met personen en entiteiten
  • Nieuw invoerverbod voor Russische producten, waardoor Rusland naar verwachting 7 miljard euro extra inkomsten misloopt. Het omvat bijvoorbeeld een verbod op de invoer van Russische afgewerkte en halfafgewerkte staalproducten (met een overgangsperiode voor sommige halfafgewerkte producten), machines en toestellen, kunststoffen, voertuigen, textiel, schoeisel, leder, keramiek, bepaalde chemische producten en niet-gouden juwelen.
  • Bijkomende uitvoerbeperkingen ingevoerd die tot doel hebben de toegang van Rusland tot militaire, industriële en technologische goederen te beperken, alsook zijn vermogen om zijn defensie- en veiligheidssector te ontwikkelen. Hieronder: verbod op de uitvoer van steenkool, waaronder cokeskool (die in Russische industriële installaties wordt gebruikt), specifieke elektronische onderdelen (die in Russische wapens voorkomen), technische artikelen die in de luchtvaartsector worden gebruikt, en bepaalde chemicaliën.
  • De bestaande verbodsbepalingen inzake crypto-activa zijn aangescherpt door alle crypto-assetportefeuilles, -rekeningen of -bewaardiensten te verbieden, ongeacht het bedrag van de portefeuille (voorheen was tot 10 000 euro toegestaan).
  • Aanvullend verbod op het verlenen van Europese diensten aan Rusland zoals juridische dienstverlening, IT-dienstverlening, architectuur- en ingenieursdiensten
  • Verbod voor EU-onderdanen om een mandaat op te nemen in bestuursorganen van Russische staatsbedrijven
  • Anti-ontwijkingsmaatregelen, waardoor de EU de mogelijkheid krijgt om personen die sancties hebben omzeild op een lijst te plaatsen. 

Voor meer info: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_22_5989 

Het ‘maintenance and alignment’ pakket bepaalt het volgende:

  • Een nieuw invoerverbod op Russisch goud, m.a.w. een verbod op de aankoop, invoer of overdracht van goud van Russische oorsprong of goud dat door Rusland wordt uitgevoerd naar de EU of een derde land. Het toepassingsgebied omvat goud in onbewerkte vorm, in halfafgewerkte vorm of in poedervorm, goudresten en -afval, gouden munten en juwelen.
  • Een verscherping van de controles op de uitvoer van goederen voor tweeërlei gebruik en geavanceerde technologie door uitbreiding van de lijst van gecontroleerde goederen die kunnen bijdragen tot de militaire en technologische versterking van Rusland. Het gaat onder meer om een aantal chemische stoffen, software, uitrusting en artikelen die door de politiediensten kunnen worden gebruikt.
  • Het bestaande verbod op de toegang tot havens wordt uitgebreid tot sluizen om de omzeiling van sancties te voorkomen.
  • Het toepassingsgebied van het verbod op het aanvaarden van deposito’s wordt uitgebreid tot deposito’s van rechtspersonen, entiteiten of lichamen die in derde landen zijn gevestigd en waarin Russische onderdanen of in Rusland verblijvende natuurlijke personen een meerderheidsbelang hebben. Voor het aanvaarden van deposito’s voor niet-verboden grensoverschrijdende handel zal een voorafgaande vergunning van de nationale bevoegde autoriteiten vereist zijn.
  • De uitzondering op het verbod om transacties te verrichten met bepaalde entiteiten die eigendom zijn van de staat wordt, wat betreft transacties met landbouwproducten en het vervoer van olie naar derde landen, verlengd. In bredere zin zijn landbouwproducten en voedselproducten geen doelwitten van de sancties.
  • Bijkomende individuen en entiteiten zijn onderhevig aan restricties.

Voor meer info:

De Europese Unie heeft op 3 juni een 6de pakket aan sancties aangenomen. Dit zijn de belangrijkste nieuwe sancties: 

–  Er geldt een volledig invoerverbod op alle ruwe olie en aardolieproducten uit Rusland die over zee worden aangevoerd. Er werd besloten een tijdelijke vrijstelling aan te nemen voor ruwe olie via pijpleidingen. Voor ruwe aardolie over zee zullen transacties op de spotmarkt en de uitvoering van bestaande contracten worden toegestaan gedurende zes maanden na de inwerkingtreding, die voor aardolieproducten zullen worden toegestaan gedurende acht maanden na de inwerkingtreding. Daarop gelden nog enkele uitzonderingen voor o.a. Bulgarije en Kroatië. Na een afbouwperiode van 6 maanden zal het voor exploitanten in de EU verboden zijn om het vervoer van olie naar derde landen, met name via zeevaartroutes, te verzekeren en te financieren.

–  Er gelden exportbeperkingen op chemische stoffen die kunnen worden gebruikt voor de vervaardiging van chemische wapens.

–  Er werd een lijst opgemaakt met hooggeplaatste militaire officieren en andere personen die oorlogsmisdaden hebben begaan in Boetsja en die verantwoordelijk zijn voor de onmenselijke belegering van de stad Marioepol.

–  De Sberbank – verreweg de grootste bank van Rusland – en twee andere grote banken worden uitgesloten van SWIFT.

–  Drie grote Russische staatsomroepen worden de toegang tot de EU ontzegd.

–  Boekhoudkundige en adviesdiensten mogen niet langer worden verleend aan Russische bedrijven.

Meer info:

Op 8 april werd een vijfde pakket aan sancties goedgekeurd:

1. Een invoerverbod op steenkool (ter waarde van 4 miljard euro per jaar)

2. Financiële sancties:

  • Een volledig transactieverbod voor 4 Russische banken, waaronder ook de bank VTB (deze 4 banken vertegenwoordigen 23% van het marktaandeel).
  • Verbod op verlenen van cryptoactiva diensten van hoge waarde aan Rusland.
  • Verbod op het verstrekken van advies over trusts aan vermogende Russen, waardoor het voor hen moeilijker wordt om hun vermogen in de EU onder te brengen.

3. Een verbod voor Russische en door Rusland geëxploiteerde schepen om EU-havens te betreden (hierop gelden bepaalde uitzonderingen). Alsook een verbod voor Russische en Wit-Russische transportbedrijven op Europese wegen.

4. Gericht exportverbod (ter waarde van 10 miljard euro) voor bepaalde high-technologie sectoren (waaronder halfgeleiders, machines en vervoersuitrusting)

5. Een nieuw importverbod voor hout, cement, rubberproducten, zeevruchten en sterke drank (ter waarde van 5,5 miljard euro). Ook anti-omzeilingsregels voor kaliuminvoer uit Wit-Rusland.

6. Zeer gerichte maatregelen om Russische bedrijven uit te sluiten van openbare aanbestedingen in Europa en ontzegging tot financiële steun uit Europa.

7. Bijkomende individuele sancties op 217 individuen en 18 bedrijven.

Voor meer info: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_22_2332

De EU heeft ook richtsnoeren voor de EU-lidstaten gepubliceerd over het beoordelen en voorkomen van bedreigingen voor de veiligheid en de openbare orde in de EU door Russische en Wit-Russische investeringen. Voor meer info:
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?…

Het vierde pakket aan sancties beoogt:

  • Een verbod op alle transacties met bepaalde staatsbedrijven, bijvoorbeeld bedrijven die onder zeggenschap staan van de overheid of voor meer dan 50% in handen zijn van de overheid, of waarin Rusland, zijn regering of de Centrale Bank het recht heeft te delen in de winst, of waarmee Rusland, zijn regering of de Centrale Bank andere belangrijke economische banden heeft.
  • Een verbod op het verlenen van ‘credit rating’ en het verlenen van toegang tot abonnementsdiensten in verband met ‘credit rating’-activiteiten aan Russische personen of entiteiten.
  • Een exportban vanuit de EU naar Rusland van luxeproducten.
  • Een importban vanuit Rusland naar de EU van essentiële goederen uit de ijzer- en staalindustrie.
  • Een verbod op investeringen in de Russische energiesector. Dat verbod geldt voor alle investeringen, technologieoverdrachten, financiële diensten enz. voor de exploratie en productie van energie.
  • Een uitbreiding van de lijst van personen die verbonden zijn met de Russische defensie- en industriële basis en aan wie strengere uitvoerbeperkingen worden opgelegd met betrekking tot ‘dual use’-goederen en goederen en technologie die kunnen bijdragen tot de technologische versterking van de Russische defensie- en veiligheidssector. Op de lijst staan belangrijke namen uit de Russische industrie.
  • Een uitbreiding van de lijst van oligarchen, lobbyisten en propagandisten en van belangrijke bedrijven in de luchtvaartsector, de militaire sector en de sector inzake producten voor tweeërlei gebruik, de scheepsbouw en de machinebouw.

Daarnaast werkt de EU samen met andere G7-landen aan het volgende:

De uitbreiding van de eerste drie pakketten aan sancties legt eerst en vooral beperkende maatregelen op aan 160 personen en brengt wijzigingen aan in Verordening (EG) nr. 765/2006  en Verordening (EU) nr. 833/2014 waardoor de sancties ten aanzien van Rusland meer worden afgestemd op die ten aanzien van Wit-Rusland. Voornamelijk de financiële sancties worden weerspiegeld, inclusief de maatregelen inzake SWIFT en het houden van deposito’s van meer dan 100.000 EUR of de levering van bankbiljetten in EUR aan Wit-Rusland. Daarnaast wordt er verduidelijkt dat crypto-activa onder het toepassingsgebied van ‘overdraagbare effecten’ vallen alsook leningen en krediet gefinancierd door crypto-activa geviseerd worden door de sancties.

Voor wat Rusland betreft voorziet de wijziging in nieuwe beperkingen op de uitvoer van maritieme navigatie- en radiocommunicatietechnologie, voegt zij het Russian Maritime Register of Shipping toe aan de lijst van staatsbedrijven waarvoor financieringsbeperkingen gelden en voert zij een bepaling in inzake voorafgaande uitwisseling van informatie voor de uitvoer van uitrusting voor maritieme veiligheid. Bovendien wordt de vrijstelling voor het aanvaarden van deposito’s van meer dan 100.000 EUR bij EU-banken uitgebreid tot Zwitserse en EEZ-onderdanen.

Voor meer informatie over deze uitbreiding:

Het derde pakket sancties werd op 28 februari aangenomen en heeft betrekking op:

  • Verbod van toegang tot het EU-luchtruim voor alle luchtvaartuigen uit Rusland of gecontroleerd door Rusland
  • Verbod van transacties met de Centrale Bank van Rusland
  • Verbod van staatsmedia Russia Today en Sputnik, alsmede hun dochterondernemingen
  • Levering van uitrusting en voorraden aan het Oekraïense leger via de European Peace Facility
  • Wit-Rusland en zijn rol in het conflict

Voor meer info:

Zwitserland, de EFTA-lidstaten – Ijsland, Liechtenstein, Noorwegen –, de (potentiële) kandidaat-lidstaten – Noord-Macedonië, Montenegro, Albanië en Bosnië en Herzegovina en de EEZ-lidstaten, scharen zich achter de EU-sancties: 

Het tweede pakket werd op 24 februari goedgekeurd door de Europese staatshoofden. Voor meer info:

Het tweede en derde pakket sancties van de EU werd afgestemd op dat van de VS, het VK en anderen, waardoor het een aantal gezamenlijke gebieden betreft:

  • Versterkte financiële sancties die gevolgen moeten hebben voor de toegang van Rusland tot de kapitaalmarkten, het Russische financiële stelsel en de economie  door grote financiële instellingen, zoals de Sberbank en de VTB, te viseren. Het vermogen van entiteiten om via de westerse markten geld aan te trekken wordt daardoor ingeperkt. De EU, het VK en de VS hebben deze maatregelen zeer sterk op elkaar afgestemd. Bepaalde belangrijke Russische banken worden bijvoorbeeld van het SWIFT-systeem uitgesloten en transacties met de Russische Centrale Bank worden geviseerd (EU, VS & VK). Meer specifiek zal het verbod van de EU inzake SWIFT ingaan vanaf 12 maart 2022 en betreft het volgende Russische banken: Bank Otkritie, Novikombank, Promsvyazbank, Rossiya Bank, Sovcombank, VNESHECONOMBANK (VEB), en VTB BANK. Het is bovendien verboden te investeren in toekomstige projecten die worden medegefinancierd door het Russische directe investeringsfonds en bankbiljetten in euro te verkopen, te leveren, over te dragen aan of uit te voeren naar Rusland of naar natuurlijke of rechtspersonen, entiteiten of lichamen in Rusland.
  • Strenge uitvoercontroles om de toegang van Rusland tot de nieuwste technologieën om militaire en industriële capaciteiten te beïnvloeden, te belemmeren. (EU & VS)
  • Bevriezing van tegoeden en visumverbod voor bepaalde individuen (leden van de Russische elite en hun gezinnen, waaronder president Poetin en minister van Buitenlandse Zaken Lavrov) en andere entiteiten.
  • Viseren van Wit-Rusland voor rol in het conflict. Het nieuwe pakket sancties van de EU legt een exportverbod op voor belangrijke producten zoals minerale brandstoffen, tabak, hout, cement, ijzer en staal, van Wit-Rusland naar de EU. Bovendien worden de uitvoerbeperkingen die de EU voor ‘dual-use’-goederen ten aanzien van Rusland heeft ingevoerd, uitgebreid tot Wit-Rusland. Tot slot worden meer personen uit Wit-Rusland aan de sanctielijsten toegevoegd (EU & VS). Deze EU-maatregelen dienen nog gepubliceerd te worden.

Voor de aanvang van het Russische offensief werd reeds besloten tot de aanname van een eerste reeks sancties tegen Rusland omwille van de Russische houding tegenover Oekraïne. Gepubliceerd op 23 februari: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=OJ:L:2022:042I:FULL&from=EN
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52022XC0223(04)&from=EN

– Ter herinnering, tegen Rusland zijn al jaren diverse internationale economische en financiële sancties van kracht, door de annexatie van de Krim in 2014. 

– Het doel van de sancties is hoofdzakelijk om:

  • Financiële beperkingen op te leggen om Rusland af te snijden van de financiële markten.
  • De economische betrekkingen met de gebieden die niet door de regering worden gecontroleerd, de oblasten Donetsk en Luhansk, te beperken.
  • Instanties en personen die betrokken zijn bij het besluit om de onafhankelijkheid van de zelfverklaarde ‘republieken’ Donetsk en Loegansk te erkennen of die een rol hebben gespeeld bij het ondermijnen of bedreigen van de territoriale integriteit en soevereiniteit van Oekraïne aan te pakken met visumverboden en bevriezingen van activa.
  • In de energiesector ervoor te zorgen dat Rusland haar huidige capaciteit niet kan versterken of moderniseren door beperkingen op raffinagetechnologie.
  • In de transportsector beperkende maatregelen te voorzien voor wat ruimtevaart en burgerluchtvaart betreffen. Technologieën, vervangstukken en gerelateerde diensten worden geviseerd.
  • Hoogtechnologie, dual use en exportfinanciering te beperken.

Het VK, de VS, maar ook Australië, Nieuw-Zeeland, Canada, Zwitserland, Noorwegen en Japan hebben sancties aangenomen en Duitsland heeft het project Nord Stream 2 ‘on hold’ gezet

– Er dient op gewezen te worden dat de sancties van de verschillende landen tot op zekere hoogte verschillen en dat we de uitvoering ervan van nabij zullen moeten volgen om discrepanties te voorkomen. Belangrijk voor de leden is dat de Amerikaanse sancties niet alleen betrekking hebben op de twee instanties – VEB en PSB – maar ook op 42 van hun dochterondernemingen. Ondernemingen moeten ervoor zorgen dat zij geen zaken doen met die twee instanties en hun dochterondernemingen.

Bovendien namen de EU, Frankrijk, Duitsland, Italië, het VK, Canada en de VS de volgende gezamenlijke verklaring aan: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/STATEMENT_22_1423.

Op 25 april heeft het VK nieuwe handelsmaatregelen ter ondersteuning van Oekraïne aangekondigd. Deze omvatten: 

– een verlaging van de tarieven op alle goederen uit Oekraïne tot nul in het kader van de vrijhandelsovereenkomst tussen het VK en Oekraïne (DCFTA).

– Een nieuw uitvoerverbod voor producten en technologie die Rusland zou kunnen gebruiken om de bevolking van Oekraïne te onderdrukken.

Ook de Europese Unie heeft ondertussen een voorstel aangenomen om gedurende één jaar geen invoerrechten te heffen op alle Oekraïense uitvoer naar de Europese Unie voor bepaalde Oekraïense goederen. Bovendien heeft zij ook besloten om landbouwproducten uit Moldavië tariefvrij in te voeren.

🔴UPDATE 1 september 2022 – Opschorting visumfaciliteringsovereenkomst EU-Rusland 

De raadsformatie Buitenlandse Zaken van de EU heeft op 31 augustus besloten om de visumfaciliteringsovereenkomst tussen de EU en Rusland volledig op te schorten. Verwacht wordt dat hierdoor minder nieuwe visa zullen worden afgegeven, aangezien de procedure moeilijker, langer en duurder zal worden. Visa zullen worden afgegeven op individuele basis en na een grondige beoordeling van elk afzonderlijk geval, en met name voor specifieke groepen mensen, zoals het maatschappelijk middenveld. Daarnaast worden de paspoorten die door de Russische autoriteiten in bezet gebied van Oekraïne zijn afgegeven, niet erkend. Daarnaast zal de Raad ook de balans opmaken van bestaande visa die aan Russische burgers zijn verleend om de EU binnen te komen en kunnen buurlanden van Rusland op nationaal niveau maatregelen nemen om de toegang tot de EU te beperken, overeenkomstig de Schengengrenscode van de EU. Meer info hier en hier.

Reactie op Belgisch niveau

De deelstaten, die bevoegd zijn voor exportlicenties (met name Vlaanderen, Wallonië en Brussel), hebben op 24/02 bijkomende beslissingen genomen. Deze sancties betreffen een schorsing van uitvoervergunningen voor ‘double use’ technologieën naar Rusland.

Credendo, de officiële Belgische exportkredietinstelling, heeft ondertussen Rusland en Wit-Rusland ook de slechtste score gegeven op korte en middellange termijn qua politiek risico. Daarnaast heeft ze ook laten weten geen transacties meer te dekken naar Rusland, Wit-Rusland of Oekraïne. Voor meer info:  https://credendo.com/nl/country-risk/russia, https://credendo.com/en/knowledge-hub/belarus-and-russia-severe-financial-sanctions-lead-immediate-and-severe-impact en https://credendo.com/en/country-risk/belarus.

Steun aan de bedrijven

Bedrijven kunnen bij hun respectievelijke Kamer van Koophandel terecht om te kijken of ze recht hebben op een zogenaamd force majeure certificaat indien zij niet aan hun verplichtingen kunnen voldoen door het conflict in Oekraïne: https://belgianchambers.be/nl/kamers-van-koophandel/belgie/

De Europese Commissie heeft een specifieke mailbox geopend waarin vragen en feedback verzameld worden: [email protected]. Ze – en meer bepaald DG TAXUD – heeft bovendien een FAQ gepubliceerd over douanegerelateerde vragen naar aanleiding van de sancties tegen Rusland en Wit-Rusland: https://ec.europa.eu/info/sites/default/files/business_economy_euro/…
Bovendien is er een meer algemene FAQ te vinden hier: https://ec.europa.eu/info/business-economy-euro/banking-and-finance/international-relations/restrictive-measures-sanctions/…

Daarnaast heeft ook de overheid een specifieke website opgezet voor alles wat te maken heeft met het conflict, bijvoorbeeld inzake werkgelegenheid: https://info-ukraine.be/nl. Om te weten wie belast is met wat in België is deze link ook zeer nuttig: https://diplomatie.belgium.be/nl/Beleid/beleidsthemas/vrede_en_veiligheid/sancties/…

Het VBO betreurt dat het stelsel van tijdelijke werkloosheid wegens overmacht ingevolge de oorlog in Oekraïne periode dat in voege is van 1 april 2022 tot 30 juni 2022 niet verlengd werd. Voor meer info: https://www.vbo.be/actiedomeinen/sociale-zekerheid/werkloosheid/niet-verlenging-vereenvoudigde-procedure-tijdelijke-werkloosheid-zet-ondernemingen-een-pad-in-de-korf_2022-06-21/

Ondertussen heeft de Europese Commissie ook een tijdelijk Crisis Framework aangenomen om meer flexibiliteit te bieden aan lidstaten om staatsteun te verlenen. Voor meer informatie: 
https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/STATEMENT_22_1949.

Ook voerde de federale regering vanaf 1 april een crisisoverbruggingsrecht in voor zelfstandigen die direct getroffen worden door de oorlog in Oekraïne en daardoor zijn omzet met minstens 40 procent ziet dalen ten opzichte van dezelfde maand in 2019.

Russische tegenmaatregelen

Als reactie op de vele maatregelen genomen tegen Rusland, heeft het Russich federaal agentschap voor luchtvervoer (Rosaviatsija) op 28 februari besloten het Russische luchtruim te sluiten voor luchtvaartmaatschappijen uit 36 landen, waaronder alle 27 EU-lidstaten, als reactie op de Oekraïense sancties tegen zijn luchtvaartsector.

Daarnaast heeft Rusland ook besloten om het overmaken van vreemde valuta naar het buitenland te verbieden en het moeilijk te maken voor buitenlandse investeerders om het land te verlaten.

Onder meer de volgende zaken werden besloten:

  • Exporteurs moeten 80% van hun deviezeninkomsten vanaf 1 januari 2022 verkopen.
  • De procedure voor de verkoop van vreemde valuta door exporteurs zal door de Centrale Bank van Rusland worden vastgesteld.
  • Russische inwoners mogen geen leningen in vreemde valuta aanbieden noch vreemde valuta storten op bankrekeningen buiten Rusland.
  • Verbod van uitvoer uit Rusland van contant geld in vreemde valuta voor een bedrag ter waarde van meer dan 10.000 USD.
  • Vergunningen moeten worden verleend door de overheidscommissie voor de controle van buitenlandse investeringen in Rusland.
  • Speciale bepalingen voor transacties inzake krediet en leningen (in roebels), eigendom van effecten en onroerend goed.

Bovendien ondertekende president Poetin op 31 maart een decreet van toepassing op betalingen voor de levering van aardgas die na 1 april worden verricht. Buitenlandse kopers zullen bij de invoer van aardgas gebruik moeten maken van speciale rekeningen bij de Gazprombank. De buitenlandse koper zal vreemde valuta storten op die speciale rekening en in de tussentijd zal Gazprombank namens de koper roebels inzamelen.

De Russische regering heeft een lijst opgesteld van goederen en uitrusting die voorheen vanuit het buitenland in Rusland werden ingevoerd en die tijdelijk niet uit het land mogen worden uitgevoerd. Het besluit geldt tot eind 2022. Het besluit is genomen op grond van het presidentieel decreet.

De lijst omvat onder andere: technologie, telecommunicatie-, medische apparatuur, voertuigen, landbouwmachines, elektrische apparatuur – in totaal meer dan 200 producten, waaronder treinwagons en locomotieven, containers, turbines, metaal- en steenbewerkingsmachines, monitors, projectoren, consoles en panelen.

De uitvoer van deze goederen is tijdelijk beperkt tot alle derde landen, met uitzondering van de lidstaten van de Euraziatische Economische Unie (Armenië, Wit-Rusland, Kazakhstan en Kyrgyzstan), Abchazië en Zuid-Ossetië.

Bovendien beperkt het decreet tijdelijk de uitvoer van bepaalde soorten hout uit Rusland naar landen die op de lijst van onvriendelijke landen staan (waaronder dus ook België).

Er is ook een wetsontwerp over externe administratie gepubliceerd die eventueel problematisch zou kunnen zijn voor buitenlandse bedrijven actief in Rusland.

Voor meer info (in het Russisch): http://government.ru/news/44762/.

Op 10 augustus 2022 heeft Rusland bovendien een decreet gepubliceerd waarin een algemeen verbod wordt ingesteld op transacties met bepaalde activa, zoals effecten in bepaalde Russische bedrijven en belangen in bepaalde Russische investeringsprojecten, indien deze effecten en belangen in het bezit zijn van personen uit de zogenoemde “onvriendelijke staten” of personen die door dergelijke staten worden gecontroleerd. De activa omvatten aandelen in bepaalde grote Russische entiteiten, energie- en ondergrondbedrijven en -projecten, en Russische banken. Het nieuwe verbod beperkt de mogelijkheden van investeerders om zich uit hun Russische investeringen terug te trekken of hun Russische holdings te herstructureren zonder specifieke toestemming van de Russische president. Voor meer info.

🔴UPDATE 3 oktober 2022 – Op 29 september is een presidentieel decreet ondertekend dat de regering het recht geeft bedrijven uit onvriendelijke landen een verbod op te leggen om vrachtvervoer in Rusland uit te voeren. Voor meer info: http://publication.pravo.gov.ru/Document/View/0001202209290007?index=0&rangeSize=1 

humanitaire situatie

De EU heeft ondertussen ook een mechanisme in werking gesteld om Oekraïense vluchtelingen tijdelijk toegang te geven door middel van een tijdelijke verblijfsvergunning en toegang te verlenen tot ons onderwijs en onze arbeidsmarkt.

De Europese Commissie heeft ook als onderdeel van haar campagne ‘Stand Up For Ukraine’ een nieuw systeem opgezet om de levering van grootschalige donaties van de private sector van vitale goederen zoals geneesmiddelen, vaccins, medische uitrusting, tenten, bedden en nooddekens te coördineren

De Commissie staat in rechtstreeks contact met de Oekraïense autoriteiten voor civiele bescherming en die van de buurlanden en ontvangt voortdurend updates over de dringend benodigde goederen ter plaatse. Private organisaties die willen doneren, worden verzocht via e-mail contact op te nemen met de Europese Unie: [email protected].

Voor meer info:

Deel deze pagina:
This site is registered on wpml.org as a development site. Switch to a production site key to remove this banner.